Istorijat razvoja puteva u našem kraju

Prva pouzdana saznanja o postojanju puteva u našim krajevima potiču još iz doba rimskog carstva. Teritoriju koju danas pokriva "Novi Pazar - Put" u rimsko doba presecao je put koji je spajao doline Lima i Ibra. Duž trase ovog puta pronađeni su značajni dokazi o prisustvu Rimljana na ovim prostorima, poput ostataka rimskih utvrđenja, nalaza rimskog novca i rimskog spomenika pored crkve u selu Popama. Pored navedene trase puta koji je spajao doline Ibra i Lima, poznatog i pod imenom "via metallica", korišćen je i put koji je iz rudonosne oblasti na Goliji dolinom Deževske reke dolazio do Novog Pazara, na jednoj, i dolinom Moravice do Arilja i Požege, na drugoj strani.

Nakon formiranja i konsolidovanja srpske države, glavne komunikacije su uspostavljene između utvrđenih gradova, trgova, rudnika i manastira, odnosno političkih, privrednih i duhovnih centara. Na tim putnim pravcima su se nalazili utvrđeni gradovi: Ras, Jeleč, Zvečan i Maglič, a i trgovi poput Trgovišta - današnjeg Pazarišta i Trgovišta na Rogozni. Nisu zaobiđeni ni manastiri: Sopoćani, Đurđevi Stupovi, Petrova crkva, Končul, Gradac, Stara i Nova Pavlica, Studenica i Žiča. I u savremenom društvu ovi putni pravci su jako značajni, ne samo sa duhovnog, već i sa turističkog aspekta, značajne privredne grane svake savremene države. Značaj srednjovekovnih spomenika u novopazarskom kraju, zajedno sa Studenicom, potvrdio je i svet, uvrstivši ih u Listu svetske kulturne i prirodne baštine UNESKO-a.

Tokom srednjeg veka svi transverzalni putevi Balkanskog poluostrva polazili su od jadranske obale, i to od: ušća Neretve, Dubrovnika, Kotora i Skadra. Ovi putevi su se u Nišu ili Skoplju spajali sa glavnim balkanskim uzdužnim putevima i vodili dalje do Carigrada ili Soluna.

Vezu Jadrana i unutrašnjosti Srbije održavala su tri glavna puta: Dubrovački, Bosanski i Zetski i svi su prolazili preko novopazarske teritorije. Putevi su dobijali nazive po imenima mesta: Dubrovački, Carigradski; oblasti ili zemlje kroz koju su prolazili: "via Bossnia" (Bosanski put) i "via Zenta" (Zetski put).

Beogradski put je za naš kraj jedan od važnijih srednjovekovnih, a i savremenih putnih pravaca, čiji je jedan krak vodio do Novog Pazara. Od Novog Pazara ovaj put se spajao sa trasom Skadarskog, a u isto vreme i Prizrenskog puta. Među starije puteve u našem kraju ubraja se i put koji je od manastira Sopoćana, preko Rasa, vodio do manastira Studenice i Gradca, tj. današnjeg Čačka. On se nazivao i "kraljev put". Od značajnijih puteva je svakako i put koji je od Beograda i Valjeva, dolinom Skrapeža, preko Požege i Golije, vodio do Sjenice. Korišćen je i Moravički put od Novog Pazara preko Alulovića, Vranovine i Plešina do Moravice, odnosno današnje Ivanjice.

Posebno poglavlje u razvoju putne mreže predstavlja period od osnivanja Kneževine Srbije do Drugog svetskog rata. Odmah posle Drugog srpskog ustanka, po naredbi kneza Miloša, počinju prvi radovi na popravci, "krčenju" i "ravnanju" puteva. Tako je stari put, koji je od Raške preko Golije vodio za Ivanjicu i Čačak, obnovljen 1834. godine. Iste godine, posle uspostavljanja srpsko-turske granice, Turci su izgradili put Novi Pazar - Supnje.

Sredinom XIX veka izvršena je i podela puteva na: državne, okružne i sreske. Državnih puteva je bilo svega 750 kilometara, a među njima i put Beograd - Palanka - Topola - Kragujevac - Kraljevo.

Put Kraljevo - Raška završen je 1885. godine. Bio je to makadamski put i jedini takve vrste na ovoj teritoriji. Na svim ostalim putevima jedva se moglo saobraćati zapregama koje su vukli konji, volovi ili bivolice. Krajem šezdesetih godina XIX veka obnovljen je i deo puta od Novog Pazara do Mitrovice.

Kod nas se posle Prvog svetskog rata krenulo u izgradnju putne mreže skromno, prema mogućnostima i potrebama. Godine 1913-1914. izgrađeni su kolski putevi od Raške do Novog Pazara i Sopoćana, zatim do sela Požege i preko Duge Poljane do Sjenice. Tada su popravljeni putevi: od Novog Pazara do Vranovine; od Raške do sela Trnave i preko Rogozne za Banjsku i Mitrovicu. Put preko Rogozne je napušten 1930. godine, kada je pušten u saobraćaj železnički put Kraljevo - Raška - Mitrovica. U periodu od 1935. do 1941. godine izgrađen je makadamski put Kragujevac - Kraljevo - Raška, u dužini od 134 kilometra. U isto vreme je izgrađen i makadamski put Novi Pazar - Crkvine - Tutin - Berane.

Nivo izgrađenosti puteva 1962. godine bio je vrlo nizak. Na podrućju Preduzeća za puteve "Novi Pazar", od 455 km puteva prvog i drugog reda, samo 7 km činio je asfaltni kolovoz - penetrisani makadam, odnosno dvoslojna površinska obrada.

Prvi projekat deonice Ibarskog puta, od Kraljeva do Kosovske Mitrovice, radi se 1962. i 1963. godine. Istovremeno su počeli radovi na izgradnji pojedinih deonica ovog značajnog putnog pravca, što predstavlja i početak uvođenja nove tehnologije projektovanja, građenja, istražnih i kontrolnih ispitivanja na prostoru gde Preduzeće za puteve "Novi Pazar" počinje da se uključuje kao glavni nosilac u poboljšanju nivoa izgrađenosti puteva. Radove su od 1962. do 1969. godine izvodile Vojne pošte 8620 i 9072. Tako je ostvarena prva savremena putna saobraćajnica na području gde Preduzeće za puteve "Novi Pazar" održava puteve I i II reda.

Period od 1967. do 1972. godine karakterističan je po pojačanom obimu poslova na rekonstrukciji i modernizaciji putne mreže, tako da je struktura izgrađenosti puteva sa asfaltnim kolovozom značajno poboljšana. Preduzeće u tom periodu počinje značajno kadrovski i tehnički  da se osposobljava i da izvodi radove na rekonstrukciji kritičnih deonica puteva I reda.

Ovaj period predstavlja prekretnicu u razvoju tehnologije građenja puteva, u regiji gde Preduzeće za puteve "Novi Pazar" preuzima važnu ulogu u osavremenjavanju mreže puteva I i II reda.

Kasnijim razvojem tehničkih sredstava i uvođenjem novih tehnoloških operacija, Preduzeće za puteve stiče nova stručno-tehnička iskustva, kadrovski jača, uspešno ostvaruje saradnju sa specijalizovanim naučno-tehničkim institucijama u oblasti putogradnje, čime bitno utiče na nivo izgrađenosti savremenih saobraćajnica.